حسن گوهرپور / عضو انجمن علمی نقد ادبی ایران

کتابی که سیمین دانشور انگار با جانش نوشته، آدم‌های اطرافش را روایت کرده و اینقدر برخی زوایای اثر به خودش نزدیک است که بزرگ علوی درباره‌اش می‌گوید: «هرکس سووشون را می‌خواند، از خود می‌پرسد آیا زری در رمان، خودِ سیمین و یوسف همان جلال آل‌احمد نیست؟»
به گمانم می‌شود گفت، کمتر کتابی ممکن است در میان خوانندگان، نویسندگان و منتقدان این‌گونه بخت‌یار باشد که سووشون بوده؛ و هم از این روست که نرگس آبیار سراغ این اثر رفته و به فاصله دو ماه، دو قسمت از اقتباس این کارگردان از اثر سیمین دانشور در یکی از سکوهای داخلی پخش شده است. به همین بهانه نگاهی دوباره خواهیم داشت به این اثر جاودانه در ادبیات داستانی ایران.

جزئیات زندگی ایرانی در استان فارس
داستان با یک روایت جزء‌نگر از عروسی آغاز می‌شود. «آن ‌روز، روز عقدکنان دختر حاکم بود...» حاکم برای دخترش مراسمی گرفته بود که حد و حساب نداشت و اکثر صنف‌های شهر برای این روز تدارک دیده بودند که بیشتر آنها زیادی بود. یوسف و زهرا هم در این مراسم حضور داشتند. یوسف با دیدن این اوضاع طبق معمول شروع به نق زدن درباره اوضاع شهر می‌کند و می‌گوید: «مردم این شهر گرسنگی و بدبختی و نداری می‌کشند، ولی در یک روز کلی ولخرجی می‌کنند.» زری از یوسف می‌خواهد که باز شروع نکند و خودش را ناراحت نکند.
معلوم است که یوسف قرار است معترض باشد و زری آرام‌کننده و آرامش‌دهنده. ساختار داستان روی همین دو شخصیت استوار است؛ یکی که معترض است و دیگری که التیام‌دهنده.

سویه‌های سووشون
این اثر از چند حیث می‌تواند مورد بررسی قرار گیرد که به برخی از سویه‌ها در این متن اشاره می‌شود.
حیث تاریخی: داستان «سووشون» در دوران جنگ جهانی دوم و اشغال ایران توسط متفقین (به طور مشخص سال‌های 1320 خورشیدی به بعد) رخ می‌دهد. این دوره، دورانی پرآشوب و پر از ناامنی سیاسی و اجتماعی برای ایران بود. حضور نیروهای بیگانه، قحطی، ناامنی و دخالت‌های خارجی در امور داخلی کشور از ویژگی‌های این دوره است. در داستان نمونه‌های بسیاری از ناامنی و قحطی و فساد آورده می‌شود. البته در این بخش هم انتقاداتی به سیمین دانشور وجود دارد از جمله اینکه هوشنگ گلشیری در یادداشتی با عنوان «حاشیه‌ای بر رمان سووشون» که تابستان و پاییز ۱۳۷۲ از سوی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی منتشر شد، می‌نویسد: «دو واقعه تاریخی نبرد سمیرم (۱۳۲۲) و همکاری عشایر با انگلیسی‌ها (۱۳۲۳) با یکدیگر ادغام شده، که تکنیکی متداول در خلق رمان (حتی رمان تاریخی) است. اما انطباق این دو رویداد، نویسنده را واداشته که واقعه‌ سمیرم را به انگلیسی‌ها نسبت دهد؛ درحالی‌که این انتساب نادرست است. تعمیم تمایل سران عشایر به انگلستان در سال ۲۳ به ۲۲ باعث شده است تا شخصیت‌هایی که باید در دو جبهه باشند، در یک جبهه قرار گیرند؛ مثلاً خانم عزت‌الدوله قاچاقی و پنهانی به عشایر اسلحه می‌فروشد، اما بیم دارد که از سوی حاکم شیراز ـ که هم‌پیمان انگلیسی‌هاست ـ مجازات شود. اگر عشایر با انگلیسی‌ها همدست‌اند، ترس و پنهان‌کاری عزت‌الدوله غیرمنطقی است.»
اما در کل، روایت تاریخی، بسیار نزدیک به شرایط آن روزگاری است که دانشور روایت کرده است.

حیث زنانه و خانوادگی: چند زن در ساختار این اثر حضور دارند و تأثیراتی می‌گذارند؛ هر یک از این زنان می‌توانند نماینده بخشی از جامعه‌ زنان ایران در آن روزگار باشند؛ نمونه‌هایی از فداکاری زنان ایرانی، نمونه‌هایی از کینه و حسادت؛ نمونه‌هایی از مبارزه و ایستادن و نمونه‌هایی از مادرانگی. اما زنان این اثر غیر از زری عبارتند از «عمه خانم» که زنی سنتی است؛ گاهی غرغر می‌کند. جرأت و جنم زری را ندارد اما گاهی چیزهایی هم می‌گوید که نوبر است. او نمونه‌ زن‌های قدیمی و سنتی است. «عزت‌الدوله» که بسیار زجر کشیده، مرد زندگی‌اش آزارش داده و او سکوت کرده است. او با زری آب خوششان در یک جو نمی‌رود و انگار او یک کینه دیرین از زری دارد. «فردوس» زیبارویی که کلفت خانه عزت‌الدوله است. وابستگی معناداری به مردان دارد، زندگی‌اش درگیر گرفتاری‌هایی است اما خودش برای خودش تلاشی نمی‌کند. زن دیگری که در «سووشون» حضور دارد و می‌توان یکی دیگر از نمونه‌های زن ایرانی دانست «سودابه هندی» است. زنی که آوارگی مادر یوسف محصول حضور او در زندگی پدر یوسف به عنوان معشوقه است. این زنان و زنان دیگر؛ بخش قابل‌توجهی از زیست زنانه در «سووشون» را شکل و به مخاطب ارائه می‌دهند.
اما زری، شخصیت اصلی داستان، در ابتدا زنی آرام و خانه‌دار است که دغدغه‌هایش بیشتر حول محور خانواده و روابط شخصی می‌چرخد. اما با مرگ یوسف (همسرش) و مواجهه با ظلم و بی‌عدالتی، تحولی عمیق در او رخ می‌دهد. او به تدریج به زنی مبارز و آگاه تبدیل می‌شود که در برابر ظلم سکوت نمی‌کند و به دنبال احقاق حق است. زری تا حد زیادی نماد زن ایرانی در آن دوره است. زنی که در عین حفظ نقش سنتی خود به عنوان همسر و مادر، در صورت لزوم می‌تواند وارد عرصه اجتماع شود و برای دفاع از حقوق خود و دیگران مبارزه کند. او نمادی از مقاومت و پایداری زنان ایرانی در برابر سختی‌ها و ناملایمات است.

حیث سیاسی و اجتماعی: رمان «سووشون» به دقت شرایط سیاسی و اجتماعی ایران در دوران جنگ جهانی دوم را به تصویر می‌کشد. دانشور با هنرمندی، فضای ناامنی، قحطی، ظلم و فساد حاکم بر جامعه را به خواننده منتقل و به نقش نیروهای خارجی و دخالت‌های آنها در امور داخلی کشور اشاره می‌کند. رمان با رعایت جزئیات رفتاری شخصیت‌ها و دقت در تصویرسازی؛ فضایی روشن از دغدغه‌ها و آرزوهای مردم ایران در آن دوره ارائه می‌دهد.

حیث نمادگرایانه: در مقاله‌ «جنبه‌های نمادین رمان سووشون» نوشته ابراهیم رنجبر آمده است که «سووشون یک رمان رمزی است و در دو لایه جریان دارد: لایه داستانی یا روایی؛ لایه رمزی یا تمثیلی. هدف رمان بازگویی هنری و رمزی کودتای 28 مرداد است. دانشور شخصیت‌های این رمان را از محیط خود انتخاب کرده و از تجمیع خصال چند شخصیت واقعی یک شخصیت داستانی ساخته است. در این رمان یوسف‌خان در عین حال که گرته‌برداری از خصال آل‌احمد است و همچنین با اشاراتی حساب شده، برخی خاطرات تاریخی و اساطیری متعلق به شخصیت‌هایی چون یحیای نبی و یوسف بن یعقوب و سیاوش و سهراب پسر رستم را احیا می‌کند، رمزی از مصدق است. زری از دیدگاهی رمزی از ایران و از دیدگاهی دیگر نمادی است از زنان ایرانی با آداب و فرهنگ خاص شیرازی. عزت‌الدوله رمزی است از زاهدی پس از کودتای 28 مرداد 32 و تصدی ریاست دولت پس از مصدق. می‌توان ابوالقاسم‌خان را شبحی از قوام‌السلطنه تلقی کرد. حمیدخان نماینده تیپی است که از آن آل‌احمد به غربزدگان تعبیر کرده است. زینگر، رمزی است از استعمار اقتصادی و نظامی غرب. می‌توان دختر حاکم را نماد ایران و اسب و زمرد را نمادی از خاصه‌های ایرانی دانست.»
و به تعبیری دیگر می‌توان این‌گونه هم شخصیت‌ها را واکاوی کرد:
یوسف: نماد مردانگی، شجاعت و ایستادگی در برابر ظلم است. او حاضر نیست در برابر زورگویی تسلیم شود و برای دفاع از حقوق مردمش جان خود را فدا می‌کند.
زری: همان‌طور که ذکرش آمد نماد زن ایرانی است که در عین حفظ نقش سنتی خود، می‌تواند به زنی مبارز و آگاه تبدیل شود. «عزیز» نماد فرصت‌طلبی و سودجویی در شرایط بحرانی و «خان کاکا» نماد سنت‌های پوسیده و تفکرات عقب‌مانده است.
در این میان اما عبدالعلی دستغیب هم نکته‌ جالبی را مطرح می‌کند، او نگاه متفاوتی به یوسف دارد و می‌نویسد: «شخصیت یوسف شخصیتی منفرد است که مبارزه او ریشه‌ای نیست و به ‌سوی دگرگونی اساسی گام برنمی‌دارد؛ بلکه یادآور منش عیاران است که تلاش می‌کردند به حد توان خود به یاری مظلومان بشتابند و بر ظالمان بتازند.»

حیث داستانی و تکنیکی: سووشون به دلیل روایت جذاب، شخصیت‌پردازی قوی، توصیفات دقیق و فضاسازی مناسب، از نظر داستانی اثری ارزشمند است. داستان به‌خوبی می‌تواند خواننده را با خود همراه و او را در فضای داستان غرق کند.
نویسنده در این رمان از تکنیک‌های مختلفی مانند زاویه دید چندگانه، جریان سیال ذهن و توصیفات حسی برای انتقال بهتر مفاهیم و احساسات استفاده کرده است که می‌توان از این منظر رفتارهای زبانی و رفتارهای اجتماعی مردم شیراز در آن دوران را به‌خوبی احساس کرد.

حیث تأثیرگذاری بر آینده داستان‌نویسی: «سووشون» به عنوان یکی از مهم‌ترین رمان‌های تاریخ ادبیات ایران، تأثیر زیادی بر نویسندگان بعد از خود گذاشته است. این رمان، راه را برای پرداختن به مسائل اجتماعی و سیاسی در داستان‌ها باز کرد و نشان داد که می‌توان با استفاده از زبان هنر، به نقد قدرت پرداخت. همچنین، «سووشون» به ترویج نگاه زنانه در داستان‌نویسی کمک کرد و باعث شد تا زنان نویسنده بیشتری به این عرصه وارد شوند و داستان‌هایی با محوریت زنان خلق کنند.



منبع: روزنامه ایران / 4 مرداد 1404 / صفحه 17